#ONDERWIJSINNOVATIE

Formatief handelen goed voor motivatie om te leren

Leren in samenwerking met je docent

door Jos Hoogstad

Formatief handelen in het onderwijs is in opkomst. Want bij formatief handelen is niet de docent, maar de leerling eigenaar van zijn of haar leerproces. Dat is goed voor de motivatie, maar vraagt nogal een omslag in het denken. Een interview met docenten Annalein Henselmans en Menno Lecocq, beiden actief met de implementatie van formatief handelen op het Kandinsky College.

Wie ben je en wat doe je op het Kandinsky College op het gebied van formatief handelen?

Annalein: Ik ben Annalein Henselmans, projectleider formatief handelen en docent wiskunde die formatief handelen inmiddels al drie jaar dagelijks in de praktijk brengt.

Menno: Ik ben Menno Lecocq, lid van de werkgroep formatief handelen, docent lichamelijke opvoeding en kartrekker formatief handelen voor de sectie lo (gym).

Wat is formatief handelen?

Onze definitie:

Met formatief handelen bedoelen we het in kaart brengen van leervorderingen door leerling en docent, om te bepalen welke vervolgstappen er nodig zijn om het (eind)doel te behalen. In dit proces staat samenwerking tussen de docent en de leerling (en leerlingen onderling), het werken met leerdoelen, feedback en reflectie centraal.

Wat doen docent en leerling dus in de praktijk?

Leerdoelen en criteria vaststellen
Voorkennis ophalen en het startpunt bepalen
Doelgerichte leeractiviteit
Feedback en reflecteren op de leervorderingen
Vervolgstappen bepalen

Waarom kiest het Kandinsky College voor het implementeren van formatief handelen?

Annalein: Door formatief handelen in te zetten, geef je leerlingen een actievere rol waarbij ze bewuster omgaan met hun eigen leerproces. Je nodigt ze uit om na te denken over wat ze al goed kunnen, waar aandachtsvelden liggen en over een vervolgaanpak. Omdat de leerling meer inzicht krijgt in zijn eigen leerproces raakt hij meer betrokken, wordt nieuwsgieriger en kritisch. Leerdoelen staan hierbij steeds opnieuw centraal. Hierdoor heb je het regelmatig met leerlingen over hoe je leren aanpakt, waarom je iets leert en wat het nut hiervan is. Met het inzetten van formatief handelen zet je toetsing in om van te leren. Door het regelmatiger toetsen krijgen docent en leerling een beter inzicht in het leerproces van de leerling. Daardoor wordt het mogelijk om het individuele leerproces steeds bij te sturen. Tevens wordt het leren voor de lange termijn bevorderd, zodat het blijvend leereffect groter is.

Menno: Door formatief handelen maken we het leren inzichtelijker. Leerlingen weten wat de volgende stap is en weten hierdoor beter wat ze moeten doen om hun doel te behalen.

Wat betekent dat in de praktijk?

Annalein: Voor de lessen die ik verzorg betekent dit dat elke les begint met voorkennis ophalen en het terughalen van de leerdoelen van de vorige les: wat hebben jullie de vorige les geleerd? We hebben het ook meteen over de leerdoelen van deze les. Wat kun je aan het eind van deze les? Aansluitend toets ik de voorkennis met een opgave/som. Ook daag ik hen uit een opgave/som te maken over de stof die zij die les behandeld zullen krijgen. Hiermee prikkel ik ze en maak ik direct de brug naar het leerdoel en bijbehorende criteria. Degenen die de stof al blijken te beheersen, mogen dan alvast beginnen aan het huiswerk, de rest volgt nadere uitleg of helpt een ander. Aan het einde van de les blikken we altijd klassikaal terug op het leerdoel en de bijbehorende criteria. Hebben we ons doel behaald? Menno: Wij gebruiken in de eerste klas de app Sportfolio.

Sportfolio?

Menno: Sportfolio is een app die voor leerlingen en de docent het leren inzichtelijk maakt. Je filmt een nulmeting, bijvoorbeeld de lay up bij basketbal. Deze nulmeting wordt beoordeeld aan de hand van rubrics (succescriteria). Leerlingen beoordelen waar ze staan en waar ze naartoe willen. Hierna oefenen de leerlingen een paar lessen op hun eigen niveau en hun eigen leerdoelen. De docent ondersteunt tijdens het oefenen, maar leerlingen geven elkaar ook feedback. Uiteindelijk wordt het eindresultaat weer gefilmd. De eindmeting is geen beoordeling, maar een vaststelling van het eindresultaat. Bij de bosloop liepen we er bijvoorbeeld tegenaan dat we een cijfer geven voor uithoudingsvermogen, iets wat de ene leerling, die thuis al vier keer per week sport, meer heeft dan de andere leerling. Dat mag wat ons betreft niet het succes bepalen- het gaat bij ons vak om vooruitgang, niet om een algemene norm die moet worden gehaald. Het motiveert de leerlingen om meer zicht te geven op hun eigen leervorderingen. Bij LO kan dit ook, omdat het geen eindexamenvak is met einddoelen. Annalein: Er is formatief en summatief toetsen (zie kader). Summatieve toetsen hebben we nodig ter afronding van een onderdeel. Het niveau van de leerling voor een bepaald onderdeel wordt vastgesteld op dat moment. Menno: Ik zie leerlingen meer gemotiveerd raken doordat ze zelf doelen stellen.

Menno Lecocq

Sportfolio is een fijne tool, omdat het stapsgewijs aan de leerling aangeeft welke stappen je moet doorlopen. En het is gedigitaliseerd, zodat leerlingen altijd inzage hebben in hun proces.

Hoe ver is het Kandinsky College met de implementatie van formatief handelen?

Annalein: We hebben nu gedefinieerd wat we als school precies onder formatief handelen verstaan, alle vakgroepen zijn bezig met het in de praktijk brengen hiervan. In de periode tussen de summatieve toetsen maken we steeds meer gebruik van formatieve vormen. Het is een ontwikkeltraject, dus we zijn allemaal aan het uitvinden wat we kunnen en hoe we ermee willen werken. Menno: In deze fase zijn er steeds meer collega’s die iets gaan uitproberen en merken dat het een positief effect heeft. Annalein: Mijn werkplezier is er groter van geworden, omdat leerlingen meer betrokken zijn.

Wat merken leerlingen hiervan in jullie lessen?

Menno: Het summatieve karakter is eruit gehaald in jaar 1. Leerlingen krijgen een onderweg (o) of voldaan (v), het gaat om de vooruitgang. Ze krijgen tips voor thuiswerken om bijvoorbeeld sneller te lopen. Sommige leerlingen zijn inmiddels met hun ouders aan het rennen. Annalein: Leerlingen ervaren dat ze fouten mogen maken en dat het juist interessant is om van die fouten te leren. Leerlingen stellen mij steeds vaker vragen over het leren en over hun aanpak daarbij. Ook merken de leerlingen dat we regelmatig klassengesprekken voeren over leerdoelen. Daarbij worden ze bevraagd en getoetst om na te gaan in hoeverre ze de bijbehorende stof beheersen. Samen of individueel reflecteren ze hierop en gaan ze na waar ze staan en wat ze nodig hebben. Als docent stuur je steeds dit proces bij. Menno: Je hoeft in het 1e jaar niet altijd alles op voldoende niveau te halen, maar er moet wel vooruitgang zijn. Sportfolio is een fijne tool, omdat het stapsgewijs aan de leerling aangeeft welke stappen je moet doorlopen. En het is gedigitaliseerd, zodat leerlingen altijd inzage hebben in hun proces.

Hoe zien jullie de toekomst wat betreft formatief handelen?

Annalein: We zien formatief handelen als een verrijking voor het onderwijs dat wordt gegeven op het Kandinsky College. Toetsing als kans om van te leren! Het leerproces van de leerling stellen wij centraal. We begeleiden en stimuleren de leerling om hier een actieve rol in op te pakken. We vinden het van belang dat leerlingen weten waar ze staan in hun leerproces en dat ze op hun voortgang kunnen reflecteren. Het werken met leerdoelen, toetsing, feedback en reflectie op het leerproces staan centraal in onze didactiek. Menno: Omdat de leerling aan zet is bij zijn eigen leren.

Wat is het verschil tussen formatief en summatief?

Een formatieve toets of handeling geeft inzicht in waar een leerling staat en geeft feedback betreffende verbeterstappen. Een summatieve toets is een toets die wordt ingezet om een specifiek onderdeel, onderwerp of thema af te sluiten.